ภูมิปัญญาผ้ามัดย้อมสีธรรมชาติ

ภูมิปัญญาผ้ามัดย้อมสีธรรมชาติ 

ประวัติความเป็นมา

ประวัติศาสตร์บ้านคีรีวง ตำบลกำโลน อำเภอลานสกา จังหวัดนครศรีธรรมราช “คีรีวง หมู่บ้านในอ้อมกอดแห่งขุนเขา และธารน้ำใส ที่ประทับใจผู้มาเยือน”

คีรีวงเป็นชุมชนหนึ่งตั้งอยู่ห่างจากตัวเมืองนครศรีธรรมราช ไปทางทิศตะวันตกประมาณ 24 กิโลเมตร ตั้งอยู่บริเวณเชิงเขาสูง ชุมชนแห่งนี้มีวิถีชีวิตแตกต่างไปจากหมู่บ้านอื่น ๆ ในภาคใต้ เป็นที่เล่าขานกันว่าเมื่อประมาณ 300 ปีเศษ ชาวบ้านชุดแรกที่มาตั้งหลักปักฐานที่นี่เป็นไพร่พลที่หนีการเกณฑ์ทับไปรบที่ไทรบุรีในสมัยรัชกาลที่ 1 ชนกลุ่มนี้หลบหนีมาทางเส้นทางคลองขุนน้ำ และมาพบชัยภูมิที่เป็นที่ราบระหว่างขุนเขาของเขาหลวง ซึ่งเป็นเทือกเขาในภาคใต้ที่มียอดเขาสูงสุด จึงตั้งรกรากกันที่นี่ และเรียกชื่อหมู่บ้านว่า “บ้านขุนน้ำ” สืบต่อมากันหลายชั่วอายุคน ต่อมาภายหลังเมื่อได้มีการสร้างวัดในหมู่บ้านชื่อว่า “วัดคีรีวง” หรือวัดที่มีภูเขาล้อมรอบ ชื่อของหมู่บ้านจึงเรียกตามชื่อวัดที่สร้างขึ้นว่า “หมู่บ้านคีรีวง” ถึงปัจจุบัน

ประวัติผ้ามัดย้อมสีธรรมชาติบ้านคีรีวง

คุณลุงสมปอง ขุนทน อายุ 80 ปี อดีตเป็นผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน หมู่ที่ 5 บ้านคีรีวงเล่าว่า สมัยเมื่อคุณลุงเป็นเด็กจำความได้อายุประมาณ 8 – 10 ปี ได้ไปเที่ยวที่วัดได้เห็นพระภิกษุใช้ใบไม้, เปลือกไม้ที่ให้สีเหลือง, สีแดง (ต้นแพ/เปลือกแพ) ย้อมผ้าจีวรเพื่อใช้สำหรับนุ่งห่ม ซึ่งคุณลุงเล่าต่อว่าได้ถามผู้เฒ่า/ผู้อาวุโส ในหมู่บ้านสมัยนั้นว่าได้ทำการย้อมผ้าจีวรมาตั้งแต่เมื่อไร ได้รับคำตอบว่าคงจะดำเนินการมาตั้งแต่เริ่มตั้งวัดคือประมาณ 200 ปีเศษ

คุณลุงคง สวัสดิ์ธรรม อายุ 79 ปี เล่าต่อว่า เมื่อผู้เฒ่า, ผู้แก่ และชาวบ้านสมัยนั้นได้เห็นพระภิกษุใช้ใบไม้, เปลือกไม้ มาทำการย้อมผ้าจีวรประกอบกับวิถีชีวิตของคนสมัยนั้นเป็นวิถีชีวิตคนคู่กับป่า มีอาชีพในการหาของป่าและทำการล่าสัตว์เพื่อแลกกับอาหาร (ข้าวสาร, กะปิ, เกลือ, เครื่องใช้จำเป็นกับคนกลุ่มตัวเมืองนครศรีธรรมราช จึงได้ทำการย้อมเครื่องนุ่งห่ม/เครื่องมือทำมาหากิน (เบ็ดตกปลา) โดยใช้ใบไม้, เปลือกไม้, ย่านเถาวัลย์ที่ให้สีแตกต่างตามความต้องการ เช่น การย้อมสายเบ็ดตกปลา ต้องใช้เปลือกไม้, ใบไม้ที่ให้สีดำเพื่ออำพรางปลาไม่ให้มองเห็น และป้องกันไม่ให้สายด้ายเบ็ดผุเปื่อยเป็นต้น

ตาปั้น เล่าต่อว่าคนสมัยก่อนใช้เส้นใยของใบสับปะรดมาทำการย้อมสี เพื่อใช้เป็นเครื่องนุ่งห่มเช่น ผ้าขะม้า, ผ้าเช็ดหน้า ฯลฯ โดยใช้ใบไม้, เปลือกไม้ เช่น ย่านมวน (เถาวัลย์ชนิดหนึ่ง) ใบต้นครามโหมง ซึ่งให้สีเข้ม (ดำ) โดยมีกรรมวิธีการย้อมคือ นำใบไม้/แกนไม้ ชนิดต่าง ๆ ตามที่ต้องการ สับ/หรือตำให้ละเอียดนำมาแช่ในน้ำพอประมาณ ภาชนะที่แช่เรียกว่า เนียงหรือโอ่งน้ำปัจจุบัน แช่ไว้ประมาณ 2 – 3 วัน แล้วนำน้ำมีใบไม้มาตั้งไฟแล้วใช้เส้นใยจากใบสับปะรด/ด้าย/ผ้าด้ายดิบ ย้อมตามลักษณะสีที่ต้องการแต่ละชนิด เสร็จแล้วนำมาซักล้างน้ำเปล่า 2 – 3 ครั้ง และสามารถนำมาใช้งานตามความจำเป็น/ตามความต้องการ

          การย้อมสีธรรมชาติ เป็นความรู้และภูมิปัญญาของชาวบ้าน ที่ถ่ายทอดสืบต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่นและเป็นวิถีชีวิตและวัฒนธรรมที่สอดคล้องกับชุมชน เช่นการย้อมฮ่อมของภาคเหนือ ฯลฯ

การย้อมสีธรรมชาติไม่เป็นการทำลายสิ่งแวดล้อม แต่เป็นการฟื้นฟูธรรมชาติ เพราะขบวนการย้อมสีธรรมชาติเป็นกระบวนการที่พึ่งพิงกับวัสดุธรรมชาติ เป็นการใช้ประโยชน์จากธรรมชาติ ทำให้ผู้ย้อมสีธรรมชาติเห็นคุณค่าและผูกพันกับธรรมชาติ การใช้วัสดุจากธรรมชาติมาทำการย้อมสีธรรมชาติ จึงไม่ใช่ประโยชน์อย่างเดียว แต่เป็นการอนุรักษ์ รักษาต้นไม้ และการปลูกเพิ่มเติม เพื่อการเพิ่มขึ้นของปัจจัยในการย้อมสีธรรมชาติ ในปีหนึ่ง ๆ ประเทศไทยต้องสั่งซื้อสีเคมีจากต่างประเทศหลายสิบล้านบาทเพื่อใช้ในการย้อมสีผ้า แต่การย้อมสีผ้าด้วยธรรมชาติไม่ต้องลงทุนมาก ซึ่งสีธรรมชาติยังสร้างรายได้ให้กับผู้ย้อมสีอีกด้วย ปัจจุบันกลุ่มสตรีและกลุ่มแม่บ้านหลายแห่งได้รวมกลุ่มกันผลิตงานหัตถกรรมผ้าย้อมสีธรรมชาติขึ้น เป็นรายได้เสริมในช่วงว่างเว้นจากการทำสวน ทำไร่ ทำนา ถึงแม้จะเป็นรายได้ที่ไม่มากมาย แต่เป็นรายได้ที่สามารถนำมาจุนเจือครอบครัวได้อีกด้วย

วัสดุที่นิยมนำมาใช้ทำสีย้อมผ้าธรรมชาติ จะเป็นส่วนต่าง ๆ ของต้นไม้ เช่น เปลือก แกน ราก ใบ ดอกและผล เป็นต้น ซึ่งการนำมาใช้จะขึ้นอยู่กับแต่ละท้องถิ่น ที่จะนำส่วนใดมาใช้ในการย้อมสี

 

เอกลักษณ์/จุดเด่นผลิตภัณฑ์

ลักษณะที่โดดเด่นของผ้ามัดย้อมสีธรรมชาติบ้านคีรีวง

1. กระบวนการทำผ้ามัดย้อมยุ่งยาก ซับซ้อน ต้องใช้เวลานาน เป็นงานฝีมือ

2. สีที่ได้เป็นสีจากธรรมชาติ ไม่มีอันตรายต่อสุขภาพผิว ตลอดจนถึงขั้นตอนการย้อมที่ปราศจากการใ

ช้สีเคมี

3. สีสวย ไม่ฉูดฉาด และได้สีไม่ซ้ำกัน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับองค์ประกอบและปัจจัยที่แตกต่างกัน จุดเด่นของผลิตภัณฑ์ที่ชุมชนทราบ

1. กิจกรรมกลุ่มเน้นการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม

2. ใช้ภูมิปัญญาของสมาชิกกลุ่มในการทำกิจกรรม

3. ความสามัคคีและการรวมตัวของกลุ่มที่เข้มแข็ง

4. ใช้วัตถุดิบที่มีอยู่ตามธรรมชาติในชุมชนนำมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ (ชิ้นงาน)

5. งานฝีมือทั้งหมดมีลวดลายหลากหลาย

 

วัตถุดิบและส่วนประกอบ

ธรรมชาติ เป็นแหล่งกำเนิดสีที่มีคุณค่าต่อการผลิตผ้ามัดย้อมของ “กลุ่มผ้ามัดย้อมสีธรรมชาติบ้านคีรีวง” ที่มาและสีที่ใช้ มีดังนี้

หูกวาง ให้สี เหลืองอมเขียว

มังคุด ให้สี สีส้ม กับ ชมพู

เพกา ให้สี เขียวเข้ม

ลูกเนียง ให้สี น้ำตาลเข้ม

สะตอ ให้สี เทา

แกนขนุน ให้สี เหลืองสด

แกนหลุมพอ ให้สี น้ำตาลอ่อน

ฯลฯ

วัตถุดิบประกอบด้วย

1. ผ้าฝ้ายขาว

2. เปลือกไม้ ใบ ผล มาสกัดน้ำสี

3. น้ำ

4. ผงซักฟอก

อุปกรณ์ประกอบด้วย

1. กะละมัง

2. ตัวหนีบ

3. ยางเส้น

4. เตาถ่าน

5. กระทะ

6. พู่กันเขียนลาย

7. ปากกา

8. ขาหยั่ง สำหรับตรึงผ้าให้เรียบ

 

ขั้นตอนการผลิต

1. นำเปลือกไม้ ใบ ผล มาสกัดน้ำสีโดยการบด สับให้ละเอียดแล้วนำไปต้มจนเดือนใช้ระยะเวลาประมาณ 1 วัน

2. นำผ้าฝ้ายซักด้วยน้ำสะอาด และขจัดไขมันให้หมด โดยการต้มกับผงซักฟอกหรือแช่น้ำไว้ประมาณ 1 คืน นำผ้าที่ซักจนสะอาดแล้ว มามัดลายตามความต้องการ โดยจะต้องมัดให้แน่น

3. นำผ้าที่มัดลายเรียบร้อยแล้ว ไปต้มในน้ำสีโดยต้มทิ้งไว้ประมาณ 30 – 60 นาที แล้วนำไปซัก

4. นำผ้าไปล้างในน้ำสะอาดอีกครั้ง ถ้าพึ่งพอใจแล้วจึงไปแกะลาย แต่ถ้ายังได้สีที่ไม่ตรงกับความต้องการ ก็นำไปต้มในน้ำสีใหม่อีกครั้ง นำผ้าที่แกะลายเรียบร้อยแล้ว ตากไว้ในที่ร่ม

 

เทคนิค/เคล็ดลับการผลิต

– ใช้ภูมิปัญญาผสมผสานเทคโนโลยีสมัยใหม่ในกระบวนการผลิต

– พัฒนารูปแบบผลิตภัณฑ์ตามความต้องการของผู้บริโภค ตามสถานการณ์ของตลาด ฯลฯ

– การทำผลิตภัณฑ์แต่ละชิ้น แต่ละประเภท เน้นคุณภาพสม่ำเสมอ

– ใช้วัตถุดิบที่มีคุณภาพ (แข็งแรง คงทน สวยงาม)

– ราคาผลิตภัณฑ์มีมาตรฐาน

– การผลิตสินค้าทันกับความต้องการของลูกค้า, ตลาด และต่อเนื่อง

– บุคคลากรกลุ่ม (กรรมการ/สมาชิก) ต้องได้รับการพัฒนา เช่น การฝึกอบรม, ศึกษาดูงานแลกเปลี่ยนเรียนรู้

– ระบบการสื่อสาร, ข้อมูลกลุ่มต้องทันสมัย

ทำไมลูกค้าต้องซื้อผลิตภัณฑ์ของกลุ่ม

– ผลิตภัณฑ์กลุ่มมีคุณภาพ

– รูปแบบผลิตภัณฑ์ทันสมัย สวยงาม

– ราคามาตรฐาน

– ผลิตภัณฑ์กลุ่มใช้ภูมิปัญญา, ใช้วัตถุดิบในท้องถิ่นผลิต เน้นการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติของท้องถิ่น

– ผลิตภัณฑ์กลุ่มมีตำนาน มีจิตวิญญาณของตัวผลิตภัณฑ์

– ชุมชนมีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่น

– สินค้า (ผลิตภัณฑ์) ทำด้วยมือ